ТІЛ  ТАҒДЫРЫ – ҰЛТ  ТАҒДЫРЫ

Атадан балаға мирас болып, ұрпақ сабақтастығы арқылы жалғасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан киелі Ана тіліміздің өмір сүру, даму үдерісінде түрлі белестер мен қырқалардан асуы, қалтарыс-бұлтарыстары мен биікке өрлеу және шыңнан төмен құлдырауы аз болмады. Әр дәуірде шапқыншылыққа ұшырап, басқыншы елдердің рухани қысымының салдарынан тіліміз шұбарланып, шапқыншы елдің тілдік бірліктерінің енуі арқылы тілдік қордағы кірме сөздердің көбеюі орын алса да, тіліміз шалажансар күй кешсе де, қайта тіріліп, қайта жанданып, өзге тілден енген сөздерді жұтып, өзіміздің тілдік құрамға жымын білдірмей қосып алып жатты. Елімізбен бірге тіліміз де ғасырлар тоғысында сан тауқыметті тартса да, дәл бүгінгідей тынысы тарылып, тығырыққа тірелмеген шығар, сірә! Олай дейтін себебіміз, өткен ғасырларда алып империяның құрамында болып, орыс халқын аға тұтып, орыс тілін дараладық. Ал, ана тіліміз жетім баланың күйін кешіп, өз елінде өгей ұлдай босағадан сығалап, от басы, ошақ қасынан аса қойған жоқ. Десек те, ұлтым деген даналарымыз тіл мәртебесін көтеріп, «Қазақ тілі ғылым тілі болса» деп төккен тері аз болмады. Қылышынан қан тамған кер заманда да Ахметтер «Сөзі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады» деп, тілімізді сақтау үшін жанын салып еңбек етті. Ахмет салған сара жол кейінгі ұлт қайраткерлері мен қаламгерлерінің ұстанатын дара бағыты болып, тіліміздің көсегесі көгеріп, ұлтымыздың еңсесі биік болса деп, әдебиет пен өнерде, ғылымда, басқа да салаларда кеңінен қолданыс тапты емес пе? Тәуелсіздік алмай тұрып, 1989 жылы өліара кезеңде-ақ тілімізді сақтап қалудың бірден-бір жолы мемлекет тарапынан қамқорлық танытып, қолдау көрсету екенін түсініп, Тіл туралы Заң қабылданып, қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Сол кезеңде Әбдуәли Қайдар мен Өмірзақ Айтбайұлының жетекшілігімен «Қазақ тілі» қоғамы құрылып, мәдени өмірімізде бұрын-соңды болмаған саяси-әлеуметтік  мәні зор оқиғалар орын алып, ана тіліміздің беделін көтеріп, қастерлеуге бағытталған үлкен бетбұрыс болды.

Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңы мен тоқсаныншы жылдардың басы – қазақ тілі үшін соны өзгерістерге бастаған, қайта түлеп, қырандай қанатын қомдап, қияға қанат қаққан кезі. Халықтың мемлекеттік тілді меңгеруге деген ынтасы, құлшынысы артып, тіліміз жанданып сала берді. Алайда, өзге ұлт өкілдері мемлекеттік тілді меңгеруге талпынып, үйренуге жанын салып жатқан кезде халық құрметтеген, елге сыйлы кей ағаларымыз «Орыстілділерге қысым жасалып жатыр» деп ұрандатып, орыс тілінің шашбауын көтеріп, «орыс тілі» қоғамын құруға күш салды. Соның салдарынан Еліміздің Конституциясында Тіл туралы Заңға өзгеріс еніп, Конституциямыздың 7-бабы, 2-тармағында «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми тіл ретінде қазақ тілімен тең қолданылады» — деп жазылды. Бұл – көзге шыққан сүйелдей болып, қазақ тілінің тамырына балта шауып, көсегесінің көгермей, кежегесі кері тартуына әсер етті. Тіпті, орыстілді қауым үшін үлкен қуанышқа айналып, «Орыс тілі – екінші мемлекеттік тіл» деген желеумен қазақ тілін қолданыста керек қылмай, мемлекеттік тілге деген сұраныстың төмендеуіне ықпал етті.  Ол туралы қазақтың біртуар ғалым ұлы Өмірзақ Айтбайұлы өз мақаласында «Қара шаңырақтың астында жүріп ел аман, жұрт тынышта мәңгүрт болуға айналған жастарды көргенде ойыңды да, бойыңды да үрей басады. Бұл, әрине, олардың қасіреті болса да, айыбы емес. Айыпкерді іздесек, ол – ең алдымен қоғамдық құрылыс, отаршылдық саясаттың салқынынан арыла алмаған идеология, одан кейінгісі – өзіміз, тоғышарлық, енжарлық, жарамсақтық жаман мінезіміз» — дейді.

Демек, тіл саясаты елімізде лайықты қолға алынуы үшін соған сай идеология болуы керек. Ал, идеологияның бастауында ел тізгінін қолға ұстаған азаматтар тұр. Дана халқымыз «Арбаның алдыңғы дөңгелегі қалай жүрсе, артқы дөңгелегі де солай қозғалады» демей ме? Көш бастаған көсемдеріміз мемлекеттік тілге жанашырлық танытып, тіліміздің өркендеуіне, дамуына, еркін қолданысқа түсуіне өздері мұрындық болып, ықпал етсе, халықты мемлекеттік тілді құрметтеуге шақырып, мемлекеттік тілде сөйлеуге үндесе, ел де халық қалаулыларына қарап бой түземес пе еді? «Басшысына қарай қосышысы» болып, қалың бұқараның ұлттық сана-сезімінің оянып, мемлекеттік тілге деген ынта-ықыласы артып, оң көзқарасы қалыптасуына ел билеген азаматтардың ықпалы орасан зор.

Өмірзақ Айтбайұлының сөзіне зер салсақ, ол идеология мен оны түзуші құрылыммен қатар, тіл мәселесіне әрбір тұрғын, әрбір қазақ енжар қарамай, өзге тілдің жетегіне еріп, жарамсақтанбай, ана тілінің мәртебесін көтеруі, ана тілінде сөйлеуі керектігін айтады. Ол туралы «Ұлт ұстазы» Ахмет Байтұрсынұлы: «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің қуаттысы – тілі», — дей келе, өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер ең әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысатынын баса айтқан еді. Иә, кезінде патшалық Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында болған кезде де орыс шовинистерінің ең басты миссиясы қазақ халқын тілінен, дінінен, ұлттық ғұрпынан айыру болды емес пе? Тіпті, орысша білмегені үшін жоғары оқу орнына түсе алмай, белгілі бір қызметке орналаса алмай, қоғамдық ортада, қоғамдық көліктерде теперіш көріп, түртпек көріп өскен қазіргі аға буын өкілдері жас кезінде шовинистердің рухани шабуылының құрбаны болды. Олардың бойындағы жалтақтық, әлі күнге тұлыпқа қарап мөңіреген сиырдай «Ресейсіз күніміз жоқ» деп жарамсақтануы – кеңестік идеологияның жемісі.

Тәуелсіздік алғалы бері тіл мәселесі аз сөз болып жүрген жоқ. Тіл туралы ғалымдар да, мектеп ұстаздары да, қоғам қайраткерлері де толғанып, мақала жазып, тілді сақтау жолдарын айтып, дабыл қағуда. Бірақ, тіл туралы жазушылар көбіне жалаң ұран, тілдің мұңын мұңдап, жоғын түгендейтін жалпылама, даурықпа сөзден аса алмай жүр. Тіл саясаты басқа арнада, тіл табиғаты бөлек арнада дара ағысқа айналғандай, екеуінің арасында үндестік пен байланыс жоқ. Тіл табиғаты мен саясаттың арасында өзара байланыс орнату үшін: «Тілімізді ұстартып, қоғамның талабына сәйкес дамытамыз десек, ең алдымен оның табиғатына маман көзімен қарап, жан-жақты зерттеп алуымыз керек. Тіл табиғаты математика объектісі тәрізді нақтылы, әрі нәзік жанды құбылыс. Оған қара дүрсін көзқарас, үстірт пікір, тұспалдап айтылған долбар-тұжырым жарамайды. Олай болса, тілдің тек әлеуметтік жағдайын ғана ойламай, оның ішкі дүниесіне де, даму заңдылығына да үңіле қарап, оны санаға сала сараптағанымыз жөн» — дейді Ө.Айтбайұлы.

Ал енді тілші ғалымдар мен мұғалімдердің алдында тұрған өзекті мәселенің бірі – мемлекеттік тілдің тек әлеуметтік емес, ғылыми-тәжірибелік тұрғыда да мемлекеттік мәртебесін, тілдік нормаларын, қоғамдық ортадағы қызметін нықтап, айқындау мәселесі тұр. Қазіргі жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша тілді оқыту барысында тіл үйренуші тек ауызекі сөйлеуге дағдыланып, тілдің заңдылықтары мен нормалары туралы мәліметті аз алады. Оның үстіне оқулықтардағы мәтіндер, тапсырмалар да тіл үйренушінің жас ерекшелігіне, оның тілді білу деңгейіне қарай берілмеген. Мәселен, орыстілді қауым үшін жазылған 7-сыныптың  «Қазақ тілі мен әдебиеті» пәні оқулығында Ақан серінің «Жігіт сипаты», «Қыз сипаты» деген өлеңдері берілген. Бұл өлеңдердің идеясын, айтар ойын қазақ сыныбында білім алып жатқан баланың өзі қинала түсіндіреді. Ал, өзге ұлт өкіліне, орыстілді қазақтарға «Жігіт боп, гауһар тастай асыл болса» деген өлең жолындағы көркемдік құралдары мен айшықты ойын айту оңай емес. Дәл мұндай өрескел қателер басқа сыныптың оқулықтарында да өріп жүр. Мәселен, 9-сыныптың «Қазақ тілі мен әдебиеті» пәніне арналған оқулығында «Шыңғыс ханның өсиеті» деген мәтін бар. Осы мәтіннің мазмұнына шолу жасасақ, Шыңғыс хан төрт ұлын шақырып алып, өсиет айтады. Сол өсиеттердің бірінде «Тағыңда ұзақ отыру үшін қажет болған жағдайда туған балаңды да өлтіре алуың керек» дейді. Бұл – жас баланы жауыздыққа, қастандыққа баулып, баланың психикасын бұзатын мәтін. Осындай мәтіндерден тәлім алған жас ұрпақ өсе келе қоғамда зұлымдық жасаса, кімді кінәлаймыз? Сол себепті, қазақ балаларына, өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді үйрету үшін ең әуелі қарапайым деңгейден бастап, ауызекі сөйлеуге баулып, одан кейін біртіндеп күрделендірген жөн деп ойлаймын.

Тілдің негізгі өлшемі – нақты ережелер жиынтығында екенін ескерсек, тілді үйретуде қажетті грамматикалық бірліктерді де орнымен, баланың жасы мен деңгейіне шақтап берсе, оны нақты тапсырмалармен практикалық жұмыс жасауына мүмкіндік болса, онда тіл үйренушіге де жеңіл болар еді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі өз деңгейінде қолданыста болу үшін елімізді мекендеген әр азамат мемлекеттік тілді кем дегенде B1 не В2 деңгейінде білгені дұрыс. Ол үшін тілді үйретуде аса күрделендірмей, жеңіл етіп, үйренушінің жадында сақталатындай етіп тапсырмалар ұйымдастыруымыз керек. Мәселен, ағылшын тілін үйрету мен қазақ тілін үйрету әдістемесінде көптеген айырмашылық бар. Ағылшын тілін оқыту әдістемесі жылдар бойы сараланып, әр елдің озық тәжірибелерін жинақтау барысында тиімді әдістер таңдалған. Біз де қазақ тілін үйрету әдістемесін ағылшын тілін меңгерту әдістемесінің негізінде қазақы қалыпқа салып алсақ, тілімізді құбыжық қылмай, өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуге деген ынтасын жойып алмаған болар едік.

2021 жылғы Халық санағының нәтижесіне сүйенсек, Қазақстандағы қазақ халқының үлесі 70%-ті құрайды екен. Мемлекеттік тілді үйретудің, тіл саясатын жолға қоюдың бір әдісі – осы 70% қазақты, Өмірзақ Айтбайұлы айтқандай, түгел болмаса да жартылай, таза сөйлемесе де (жүрегінде ана тілінің оты маздамаған адамға ол өте қиын) пікір таластыратын дәрежеге жеткізіп, «Ана тілі» деген қасиетті қара шаңырақтың астына қайта жинап, қазақтілді қазақ, орыстілді қазақ деп бөлінбей, «ауылбай, мамбет», «мәңгүрт» деп бір-бірін кекетуден бойларын аулақ салып, Абайша айтқанда «біріңді қазақ, бірің дос көріп», ынтымақтастықта тіл мәселесін шешуге атсалысса, керемет болар еді-ау!!! Содан кейінгі мәселе, Біріккен Ұлттар Ұйымының өлшемдері бойынша, жергілікті халық мемлекет халқының үштен екісін құрайтын болса, ол моноұлтты мемлекет болып саналады екен. Соңғы санақ нәтижесі бойынша қазақ халқы 70%-ке жетіп, елімізді мекендеуші халықтың үштен екі бөлігін құрайтын болғандықтан, көпұлтты емес, моноұлтты мемлекетпіз деп жариялап, 7-баптағы орыс тілінің ресми мәртебесі туралы тармақты алып тастау керек. Бұл – орыс тілінде сөйлеуге шектеу қою емес. Орыс халқы өз үйінде орысша, түрік түрікше, ұйғыр ұйғырша сөйлесе берсін. «Сен тек мемлекеттік тілде сөйлеуің керек» — деп, біз ешкімге талап қоя алмаймыз. Бірақ, мемлекетқұраушы ұлттың үлесі басым болғандықтан, «Бір мемлекет – бір тіл» саясатын ұстанып, мемлекеттік тіл қазақ тілі тек сөз жүзінде емес, іс жүзінде, қағаз жүзінде мемлекеттік тіл болу үшін оның жолында еш кедергі болмауы керек. Жоғарыда тіл саясаты тілдің табиғатымен байланысты болуы керек дегеніміз де осында. Қазақ тілі рухани, саяси тәуелсіздік алғанда ғана, Қазақстанда мемлекеттік тіл үстемдік құра алады. Ол үшін өзге ұлтқа үлгі болып, өзіміз ана тілімізде сөйлеп, қазақ тілінің өркен жайып, беделін көтеруді алдымен өзімізден бастайық. Себебі, тіл тағдыры – сол тілде сөйлейтін ұлттың қолында.

Алмат ЕРЖАНОВ