ҰЛТҚА ҚЫЗМЕТ БІЛІМНЕН ЕМЕС, МІНЕЗДЕН
Бүгінде қоғамның тарихи санасын жаңғырту бойынша мақсатты жұмыстар жүргізілуде. Отанға деген сүйіспеншілік, өз елінің тарихы мен тағдырына қатыстылық сезімі, халық бұрын жасаған материалдық және рухани мұраның құндылықтарын түсіну ізашарлардың жадын құрметтеуден басталады.
Әр жер өзінің ұлы ұлдарын дүниеге әкелетіні белгілі. Қазақ даласы Кенесары хан, Сырым, Исатай, Махамбет және басқа да даңқты батырларды мақтан тұтады. Қазақ халқының тарихы елдің бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрес ешқашан тоқтамағанын көрсетеді. Бұл ғасырлық күресте XIX және ХХ ғасырлардағы ұлттық интеллигенция өкілдері маңызды рөл атқарды. Алаш қозғалысы мен алғашқы саяси партиясының, Алаш Орда үкіметінің пайда болуы ХХ ғасырдың басында өткір әлеуметтік қайшылықтар жағдайында өзінің туған халқының болашақ дамуының тағдыршешті мәселелерін шешуге деген ұмтылысын білдірген қазақ саяси элитасының өсіп келе жатқан азаматтық кемелденуі мен жоғары әлеуеті туралы куәландырады.
Алаш қайраткерлері мен қазақ басқарушы элитасының, ғылыми және шығармашылық интеллигенция өкілдері қазақ мемлекеттілігінің іргетасын қалады. Бүгін біз өзіміз де күдіктенбей, 1920 жылдардың басында Алаш Орда қатысушыларымен шекаралары белгіленген мемлекетте өмір сүріп жатырмыз.
Алаш басшылары Орта Азияның ұлттық-аумақтық межелеу процесіне және қазақ жерлерінің қайта қауышуына белсенді қатысты. Алаш зиялылар өкілдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М. Дулатов, А. Бірімжанов, М.Шоқай, Ж. Ақпаев, М.Тынышпаев, А. Ермеков, сонымен қатар ұлт коммунистер С. Ходжанов, Т.Рысқұлов, С.Мендешев, С. Сейфуллин, С.Асфендияров, С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов және басқалары қазақ аумағының тұтастығын қамтамасыз ету үшін бар күшін салды.
Бүгінгі ұрпақ үшін ХХ ғасырдың басындағы жоғары ұмтылыстар мен азаматтық рухтың, патриотизмнің және ұлттық интеллигенция қоғамы алдындағы жауапкершіліктің сабақтары мен үлгілері өте өнегелі.
1890 жылдың көктемінде Санкт-Петербург Императорлық Лесной институтына оқуға түскен кезде де талапкер Әлихан Бөкейханов өз шығармасында былай деп пайымдаған: «Басқаларға жамандық тілеу – бұл өз-өзіне іс жасау, өйткені біз басқалармен бірге адамзат деп аталатын нәрсені құрамыз, ол өзінің ақыл-ойының күшімен табиғатқа билік етеді және онсыз бізде өмір жоқ. Ақыл-оймен де, байлықпен де қол жеткізу мүмкін емес ең қиын нәрсе, жан-жақты білімге ғана тән жоғары моральдық қол жетімді жан тыныштығы, біз жан-тәнімізбен де, денемізбен де ешкімге жамандық жасамаған кезде ғана сезінеміз».
Кейін Алаш Орда көшбасшысы Әлихан Бөкейханов былай жазған: «Мен өз Отанымның ішкі істерімен өмір сүремін, тыныс аламын, Мен үшін оның тағдыры барлық игіліктерден асып түседі… егер оның қандай жағдайда екенін білмесем, мен тыныш ұйықтай алмаймын». Алаш қайраткерлері халықтың рухани және ұлттық ояну жолында тұрды және қазақтардың мемлекеттілігін алу үшін күресті. Олар өз халқын еркін және тәуелсіз көруді армандады. «Біздің мақсатымыз – халықтың өзіне өз тағдырын шешуге мүмкіндік беру. Автономияға қол жеткізгеннен кейін ғана халық тағдырды өз қолына алады» — деп атап өтті Жанша Досмұхамедов. «Автократия құлатылды. Енді халықты оның шаруашылығы мен тұрмысын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін білетіндер басқаруы керек. Қалай болғанда да, біз автономия алуымыз керек».
Алаш қайраткерлері халықтың ұлттық сана-сезімін мемлекеттік деңгейге көтерді. Алаш партиясы сол кездегі қоғамның проблемаларын шешу үшін шаралар кешенін әзірлеген қазақтардың алғашқы саяси ұйымы болды. Алашордашылардың негізгі идеясы халықтың бірлігі болды, бұл ұран бүгінгі күнге дейін өзекті. Әлеуметтік қатынастар саласында бағдарламада қазақ қоғамын таптық принцип бойынша емес, жалпыұлттық бірлік негізінде біріктіру көзделді. Сол кездегі төтенше жағдайларда алашордашылар ерекше икемділікті көрсетті, сонымен қатар олар принципті саясаткерлер болды. Алаш қозғалысының негізгі мақсаты мемлекеттік өзін-өзі басқару жүйесін құру, халықтың ұлттық өзін-өзі билеу құқығын қорғау, шаруалардың Ресейдің ішкі губернияларынан қазақ жеріне қоныс аудару процесін тоқтату, озық әлемдік тәжірибені пайдалана отырып, қазақ қоғамын жаңғырту болып табылады.
Авторлары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдолхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов болған Алаш партиясының бағдарламасы демократиялық сипатқа ие болып, Қазақстанның капиталистік Ресей жағдайында дамуының оңтайлы нұсқасын анықтау әрекеті болды. Сонымен, бағдарламаның бірінші тармағы Ресейдің «Әрбір жеке мемлекет автономды болатын демократиялық федералды республика» болуы керек деген ережені қамтыды. Партия бағдарламасында министрлер кеңесі арқылы басқаратын және Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік думаның алдында жауапты президент лауазымы қарастырылған. Заң шығарушы билік үкіметті бақылау құқығына ие болған Мемлекеттік Думаның қолына ғана берілді. Сайлауға қатысу құқығы барлық азаматтарға шығу тегіне, дініне және жынысына қарамай берілуі керек еді, теңдік, жеке басына қол сұғылмаушылық, сөз бостандығы, баспасөз және одақтар, діннің мемлекеттен бөлінуі, соттың тәуелсіздігі туралы заңнамалық бекіту жарияланды.
Тіпті ондаған жылдар өтсе де, қазақтардың облыстық жиналыстары мен жалпықазақ съездерінің күн тәртібінің жан-жақтылығы таң қалдырады. Халық жиналыстарының қаулыларында қазақтарға ежелгі ұлттық жерлер мен олардың жер қойнауын мәңгі бекіту, милиция мен қазақ земствосын құру, қазақ тілінде алғашқы жалпы оқытуды ұйымдастыру талаптары болды.
Алаш қайраткерлері жоғары білімді адамдар, әлеуметтік-гуманитарлық және жаратылыстану-ғылыми білімде терең білімі бар нағыз эрудиттер болды. Алаш қозғалысының көптеген көшбасшылары тек құқық қорғаушылар, саяси және қоғам қайраткерлері ғана емес, ірі ағартушылар, публицистер, газеттер мен журналдарды шығарушылар, ойшылдар, ақындар, педа-гогтар, ғылыми зерттеулердің, кітаптар мен оқулықтардың авторлары болды. Алашордашылдар мен оларға рухы жағынан жақын қазақ зиялылары мен шығармашылық қайраткерлері өздерінің ұлттық шеңберлерінде ғана шектелмей, керісінше, олардың барлығы терең ағартылған және көп қырлы дарынды, ашық, кез келген тұйықтыққа жат адамдар болған. Өйткені, олардың көпшілігі Ресейдің алдыңғы қатарлы оқу орындарын, сондай-ақ бірқатар шетелдік оқу орындарын (Германия, Польша, Түркия және т.б.) бітірді. Олар теңдесі жоқ публицистер болды, Алаш Орда үкіметінің баспа органдары — жарқын газеттер мен журналдар шығаруды ұйымдастырды. Алаш қайраткерлері жүз жылда бір рет пайда болатын құбылыстар болды. Олардың әрқайсысы халық үшін жарық шамшырақ болды.
Алаш партиясының негізін қалаушы, Алаш Орда үкіметінің премьер-министрі Ә.Бөкейханов РГО Батыс-Сібір бөлімшесінің мүшесі болды, Швецов бастаған экспе-дицияларға қатысты, Дала облыстарын зерттеу бойынша Щербина экспедициясы құрамында Қазақстанның шаруашылық-экономикалық жағдайын зерттеумен айна-лысты, мал шаруашылығы туралы зерттеу жұмыстарын жазды.
Алаш басшыларының армандары ор-ындалды. ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының ұрпағы ұсынған идеялар мен идеалдар, ережелер мен принциптер бүгінгі күнге дейін өзінің маңызын сақтап келеді. Әр уақыт жаңа міндеттер қойса да, Алаш идеялары өмір сүруді жалғастырады және елдегі түбегейлі өзгерістер кезеңінде өзін қайта еске түсіреді. Олар: теңдік, қоғамдық келісім және бейбітшілік, ұлттың мәдени прогресі, меритократия, мемлекеттік тіл, тек элитаны ғана емес, сонымен бірге қалың бұқараны да мемлекетті басқару істеріне тарту. Алаш көшбасшылары өз дәуірінің озық талаптары, еуропалық либералдық-демократиялық құн-дылықтар деңгейінде демократиялық, құ-қықтық, зайырлы, әлеуметтік мемлекеттің қағидаттарын, мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару жүйесі, президенттік, парламентаризм институттары, қоғамды экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғырту идеяларын ұсынды. Өз заманының мәнмәтінінде олар ұлттың сапалы жаңаруына, прогреске ұмтылуға шақырды. Бүгінгі таңда өткен ғасырдың 20-30-шы жж зиялылар ұрпағының белгілі абыройы мен батылдығы сұранысқа ие. Қазіргі қоғамға инновациялық идеялар мен дүниетанымдық бағдарлар, түпнұсқа ойлауға және қораптан тыс әрекет етуге қабілетті көшбасшылар қажет.
Осылайша, ХХ ғасыр басында туған Алаш идеясы Тәуелсіз Қазақстанның мүддесіне қызмет етуді жалғастыруда. Уақыт өтеді, жаңа ұрпақтар келеді, бірақ келесі онжылдықтар мен жүзжылдықтарда Алаш зиялыларының қоғамдық ойы мен рухани тәжірибесінің лайықты мұрасы Қазақстан халқын тарих толқынында қолдайтын болады.
Алаштың өшпес жолы мен қайрат-керлерінің жарқын бейнелері ұрпақтар жа-дында мәңгі сақталады…
А.Тілеуқұл,
№38 мектеп-гимназиясының
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
